اگر براي دين اسلام و آموزه هاي وحياني آن شبكه اي از مفاهيم كليدي و غيركليدي درنظر بگيريم در ميان مفاهيم كليدي و اصلي كه شاه كليدي دست يابي به حقيقت آموزه هاي وحياني چون توحيد، ايمان، رستاخيز، تزكيه و تقوا و تقرب الي الله، مفهوم و اصطلاح كليدي صراط مستقيم از نقش و جايگاه و ويژگي انحصاري برخوردار باشد؛ زيرا براي دست يابي به كمال هر يك مي بايست كوتاه ترين، آسان ترين، نزديك ترين و بهترين راه از هر لحاظ وجود داشته باشد كه از آن به صراط مستقيم و راه راست الهي ياد مي كنند. از اين روست كه مسأله راه شناسي و قرارگرفتن در آن و دور ماندن از كژراهه و بيراهه از مسايل مهمي است كه در آموزه هاي وحياني قرآني و غيرقرآني از ديگر كتب آسماني بدان پرداخته شده است. نويسنده كوشيده است با توجه به آيات قرآن به توضيح اين واژه بپردازد. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:
راه راست آدمي را به مطلوب و مقصودش كه كمال مطلق و دورشدن از نواقص و كمبودهاي دروني و بيروني و يا ذاتي و عرضي است مي رساند. انسان در اين راه و روش و مسير تعالي و تكاملي است كه مي تواند به آن چه شايسته انسانيت است دست يابد و به تقرب الهي برسد و قواي سرشته شده در خود را به فعليت برساند و اشرفيت و خلافت خود را بر همه هستي ما سوي الله تثبيت نمايد. از اين روست كه خوانش ويژگي هاي اين راه كه سازنده، آفريدگار و پروردگار بشر آن را بيان و در آموزه هاي هدايتي وحياني قرآني آن را تبيين و تشريح نموده است امري ضروري و بايسته است. در اهميت اين پژوهش و ارزش و جايگاه صراط مستقيم در آموزه هاي وحياني همين بس كه در هر شبانه روز بارها و بارها در نمازهاي روزانه واجب و مستحب و يا امور ديگري از خداوند درخواست مي كنيم كه خداوند ما را در مسير كمالي بدارد كه سرانجام آن دست يابي به مظهريت الله رب العالميني است كه بر بندگان خاص و در راه خويش نعمت هاي خاص مادي و معنوي عنايت مي كند كه همه كائنات را به شگفتي وامي دارد و موجودات حسود و كينه ورزي چون ابليس را به خشم و سركشي وادار مي سازد.

صراط مستقيم در آموزه هاي قرآني اصطلاحي خاص با معنا و مفهومي ويژه است. اين اصطلاح كه تركيبي از دو واژه عربي صراط و مستقيم است بار مفهومي خاصي را با خود به دوش دارد كه مي توان گفت كه همه آيات قرآني تنها تبيين گر همين مفهومي است كه قرآن از صراط مستقيم اراده كرده است؛ زيرا خداوند پس از فرمان هبوط به حضرت آدم(ع) و حوا(س) به آنان گوشزد مي كند به سبب ترك اولي ايشان و خوردن از ميوه درخت ممنوع و بروز مسائلي كه در شأن جنت عدن و بهشت آدم(ع) نيست مي بايست از آن بيرون روند و در زمين تا زماني خاص مستقر گردند و از متاع و نعمت هاي آن بهره گيرند تا اين كه از سوي خداوند براي ايشان دستور هدايتي فروآيد و آنان را با آموزه هاي دستوري و راهنمايي خاص خود در مسير قرار دهد تا بتوانند استعدادها و قواي خويش را به فعليت رسانند و دوباره خود را در مسير و راه انسانيت قرار دهند كه راه خلافت الهي و ولايت بر همه هستي است.
ازاين روست كه همه كتب آسماني و آيات وحياني در حكم بيان راهي است كه آنان را از جايگاه هبوطي برانگيزاند و راه را از چاه بنماياند و كمك و ياري كند تا بتوانند قواي خويش را فعال كرده و در مسير تكاملي قرار دهند. بنابراين آن چه در آيات كتاب مقدس قرآن و آموزه هاي وحياني آن آمده است همانند ديگر كتب آسماني تبيين كننده و تشريح گر راه مستقيمي است كه انسان مي بايست آن را طي نمايد. از اين روست كه مي توان گفت اكثر آيات قرآني تفسير و تشريح و تبيين كننده اصطلاح قرآني صراط مستقيم است و آن چه در اين جا به عنوان ويژگي ها و يا خصوصيات راه راست و صراط مستقيم بيان مي شود تنها بخشي كوچك از آن تفسير است كه مي تواند در شناخت بهتر و ساده تر اين راه كمك و ياري رساند.
باتوجه به اين نكته است كه اگر در تفاسير روايي در بيان و يا از باب ذكر مصداق و تطبيق و تاويل سخن از اين به ميان مي آيد كه نحن الصراط المستقيم و يا الصراط هو صراط الولايه و مانند آن در حقيقت بيانگر نمادهاي عيني از اين واقعيت و حقيقت است كه همه قرآن و يا همه اسوه هاي قرآني چون پيامبراكرم(ص) و معصومان ديگر(ع) تفسير صراط مستقيم مي باشند.

صراط مستقيم تركيبي از دو واژه صراط و مستقيم است. صراط كلمه مشتق و گرفته شده از واژه سرط است. (مجمع البيان ج1و 2ص 103) سرط در لغت تازي به معناي بلعيدن سريع و تند آمده است (ترتيب العين ج2 ص813) از آن رو به راه روشن و وسيع كه روندگان بسياري را در خود جا مي دهد صراط گفته شده است. (مجمع البيان ج1و 2 ص104)
اما واژه مستقيم به راه راستي گفته مي شود كه هيچ گونه كژي در آن نباشد. (همان) بنابراين صراط مستقيم يعني راه روشن و راست كه همه را در برمي گيرد و داراي روندگان بسياري است.

هرچند كه در معناي اصطلاحي آن در بخش چيستي آن سخن به ميان آمده است ولي در اين جا گوشه اي از نظرات و آراي برخي از مفسران آورده مي شود تا نظر آنان را در اين مسأله دانسته باشيم.
در ميان مفسران درباره مقصود آيات قرآني از صراط مستقيم اختلاف و اقوالي است. برخي مراد از صراط مستقيم را قرآن دانسته اند و برخي ديگر مراد از آن را اسلام و در برخي ديگر از اقوال پيامبراكرم(ص) و امامان معصوم(ع) گفته اند.
مرحوم طبرسي در كتاب مجمع البيان پس از نقل اقوال ياد شده كه در ذيل تفسير آيه 6 سوره فاتحه الكتاب آورده است مي نويسد: بهتر است كه آن را بر معناي عام آن حمل كرد به طوري كه شامل همه مصاديق ياد شده شود؛ زيرا كه صراط مستقيم، ديني است كه خداوند به آن فرمان داده است كه آن اعم از توحيد و عدل و ولايت كساني است كه اطاعت آنان واجب است و همين معنا نيز در آيه6 سوره حمد مراد و مقصود خداوند است. (مجمع البيان ج1 و 2 ص104)
اين سخن طبرسي همان چيزي است كه مي توان از قرآن به دست آورد از اين روست كه گاه از تمامي دين حق به صراط مستقيم ياد مي شود و گاه ديگر از صراط پيامبر(ص) به عنوان صراط مستقيم تعبير شده (انعام آيه153 و مؤمنون آيه73) و گاه ديگر راه ولايت راه راست دانسته مي شود.
در قرآن اين معناي عام كه مرحوم شيخ طبرسي بيان كرده است با واژگان ديگري نيز توضيح داده شده كه مي توان به واژگاني چون حنيف، صراط، صراط الحميد، صراط السوي، هي التي اقوم و مانند آن اشاره كرد.

براي شناخت راه راست و صراط مستقيم از دو روش مي توان بهره گرفت: نخست اين كه از كساني كه در اين راه هستند و به عنوان سالكان و روندگان آن معرفي شده اند استفاده كرد و يا اين كه از ويژگي هايي كه خداوند در قرآن براي آن بيان داشته است سود جست.
قرآن از هر دو روش نظري و عيني براي بيان راه راست سود جسته است. در اين جا نخست ويژگي هاي نظري آن بيان و سپس به بيان سالكان و شاخصه هاي راه يافته گان پرداخته مي شود.
از مهم ترين ويژگي هاي راه راست آن است كه خداوند خود آن را راهي بر مي شمارد كه مي بايست انسان در آن مسير قرار گيرد و به دعوت خداوند لبيك گويد. خداوند در آيه153 سوره انعام و نيز 73 سوره مؤمنون مردمان را دعوت كرده است كه در اين مسير قرار گيرند. ازنظر قرآن اين راهي است كه مي تواند انسان مستقر در زمين و مهبط را به جايگاه واقعي و اصلي او به عنوان خلافت الهي بازگرداند و از نعمت هاي خاص خداوند برخوردار نمايد. (حمد آيه 6)
كساني كه در اين راه قرار مي گيرند نه تنها از ضلالت و گمراهي و اغواي ابليس و شياطين در امان مي مانند (حجر آيات 39 و 41) بلكه به عنوان اسوه ها و الگوهاي الهي مطرح و معرفي مي شوند. (حمد آيات 5 تا 7 و نيز انعام آيات 87 و 89)
خداوند در آيات 32 تا 36 سوره مريم كساني را كه در مسير صراط مستقيم حركت مي كنند انسان هاي سعادتمند و خوشبختي معرفي مي كند كه به آرامش و آسايش واقعي رسيده اند.
از ويژگي هاي انحصاري صراط مستقيم كه در آيات 52 و 53 سوره شورا بدان اشاره شده اين است كه اين راه آدمي را به الله كه هدف نهايي است مي رساند و از هرگونه دوري باز مي دارد. در حقيقت راهي است كه مي توان آن را راه صددرصد درست و راست ارزيابي كرد كه هر كس در آن قرار گيرد به الله به عنوان اسم جامع مي رساند و خود نيز مظهر اسم جامع مي شود.
از خصوصيات اين راه آن است كه راهي طبيعي و مطابق با فطرت بشري است و انسان ها به طور طبيعي و فطري همان راه را انتخاب مي كنند مگر آن كه طبيعت و فطرت آنان آسيب ديده باشد و يا تحت وسوسه ها و القائات شيطاني و ابليسي قرار گرفته باشند.
راه راست راه خداوند است كه در آن هيچ گونه كژي و انحرافي يافت نمي شود و آدمي را به سوي بدي ها و زشتي ها و نابهنجاري ها نمي خواند (انعام آيات 151 تا 153 و هود آيه 56 و آيات ديگر)
كساني كه در راه راست قرار مي گيرند داراي همه خصوصيات بلند اخلاقي و هنجاري هستند و رفتارها و گفتارهاي ايشان براساس و پايه اصول عقلاني و عقلايي و شرعي است و از نابهنجاري ها و زشتي ها و پليدي ها پرهيز مي كنند. از اين روست كه آنان آينه تمام نماي اخلاق و قانون هستند.

قرآن در آيات بسياري مي كوشد تا با بيان برخي از مصاديق رفتارهاي پسنديده و هنجاري و اخلاقي ايشان نشان دهد كه آناني كه در مسير كمالي راه راست قرار مي گيرند به همه اعمال پسنديده و صالح گرايش داشته و بدان عمل مي كنند و از زشتي ها و اعمال ناپسند دوري مي ورزند و تقواپيشه مي گيرند.
از اين روست كه سالكان راه راست را انسان هايي مي شمارد كه به پدر و مادر خويش احسان مي كنند (مريم آيات 31 تا 36 و نيز انعام آيات (151 تا 153) اهل اطاعت از خدا (يس آيه 61 و زخرف آيه 61) ايمان به آخرت (مومنون آيه 74) برپايي نماز (مريم آيات 31 و 36) پرداخت نفقات و زكات به مستمندان و نيازمندان (همان) اخلاص و صداقت (حجر آيات 39 و 41) اهل عمل به اسلام و قرآن (تكوير آيات 27 و 28 و طه آيه 135) اهل اجتناب و پرهيز از استكبار و زورگويي و خودبرتربيني (مريم آيات 31 تا 36) پرهيز از اطاعت شيطان و دعوت هاي وي به پلشتي و زشتي (حجر آيات 32 تا 42 و مريم آيات 43 و 44) اجتناب و دوري از فحشا و زشتي (انعام آيات 151 و 153) دوري از فرزندكشي (همان) دوري از قتل بي گناهان (همان) پرهيز از گران فروشي و كم فروشي (همان) و دوري از مال يتيم (همان) هستند.
در حقيقت در اين آيات به ويژه آيات سوره انعام به اين مهم اشاره داشته است كه انسان هاي راه يافته و در مسير كمالي صراط مستقيم قرار گرفته انسان هايي هستند كه مي كوشند تا به خوبي ها و زيبايي ها و كمالات نزديك و از بدي ها و زشتي ها و نابهنجاري ها دوري و پرهيز نمايند.
خداوند آن گاه در آيات بسياري شماري از اين راه يافته گان و در مسير كمالي صراط مستقيم قرار گرفته گان را معرفي مي كند و از مردمان مي خواهد به اين الگوهاي عيني توجه شود؛ زيرا اينان كساني هستند كه در زندگي خويش در هنگام مواجه با مشكلات عديده و دعوت هاي ابليسي و شيطاني توانستند در مسير فطرت وكمال هدايتي قرآن و يا آموزه هاي وحياني آسماني ديگر قرار گيرند كه از آن جمله مي توان به پيامبراني چون ابراهيم (بقره آيه 135) ادريس (مريم آيات 56 و 58) اسحاق و اسماعيل (انعام آيات 86 و 87) و همه پيامبران (نساء آيه 68 و 69) شاكران (اعراف آيه 16و 17) انصار و ياران پيامبر(ص) به ويژه كساني كه در بيعت رضوان مشاركت داشتند (فتح آيات 18و 20) شهيدان (نساء آيه 68 و 69) صالحان (همان) صديقان (همان) مخلصان (حجر آيه 39 و 41) اشاره كرد.

پرسش اين است كه چگونه مي توان به راه راست دست يافت و در مسير كمالي آن قرار گرفت؟ با توجه به مطالب پيش گفته مي توان گفت كه راه از چاه معلوم و دانسته شده است و راه رسيدن به راه راست و شناخت و در مسير كمالي آن قرار گرفتن چيست اما نكاتي هست كه مي تواند بر شناخت درست از نادرست از آن سود جست.
از جمله اين كه راهي راه راست است كه براساس فطرت و طبيعت سالم بشري باشد. از اين رو هر امري كه برخلاف حكم عقل مستقل و سيره عقلا و خردمندان مي باشد و با اصول اخلاقي و هنجاري در تضاد مي باشد و در موارد مشكوك برخلاف راه شريعت دانسته شده است مي بايست پرهيز كرد و آن را راهي بيرون از راه راست ارزيابي نمود.
كساني كه در مسير كمالي راه راست قرار مي گيرند يك گروه از سه گروه به شمار مي روند كه دو گروه ديگر به طبع از راه راست بيرون هستند. به اين معنا هدايت يافته گان كساني هستند كه به آنان نعمت هايي خاص چون عقل و حكمت و رشد داده شده است و حق را از باطل و كارهاي درست را از نادرست مي شناسند و بر صداقت و راستي هستند و اعمال صالح انجام مي دهند به گونه اي كه اين كارها جزو سيره و منش آنان شده است. به نعمت هايي كه به آنان داده شده است شكر مي گزارند و آن را به درستي و در جاي خود مصرف مي كنند و شاكر واقعي نعمت مي باشند.
بنابراين هرگز ازولايت و اطاعت خدا و رسول و معصوم كه خليفه الهي است بيرون نمي روند و نعمت را كفران نمي كنند و مورد غضب الهي قرار نمي گيرند و يا سخن و آرا و انظار خود را بر حكم الهي مقدم نمي دارند كه گمراه و ضال شوند و از مسير كمالي خارج گردند.
آنان كساني هستند كه از خداوند مي خواهند تا اراده آنان را براي قرار گرفتن در مسير تقويت كند. (تكوير آيه 27و 28) اهل اطاعت (نساء آيه 66 و 68) اعتصام به خدا (آل عمران آيه 101) امداد از خدا (حمد آيه 5و 6) در مسير راهنمايي پيامبران (بقره آيه 213) انجام تكاليف الهي (نساء آيه 66 و 68) حق گرايي (نحل آيه 120 و 121) شكرگزاري (نحل آيه 121) قرآن (مائده آيه 15و 16) هجرت (نساء آيه 66 و 68) و ديگر امور نيك و پسنديده هستند.
اين همان راهي است كه انسان مي تواند با قرار گرفتن در آن خود را به خدا برساند و اهل تقرب و كمال مطلق و نوعي ولايت و خلافت گردد.